भारताच्या राजकारणाची दिशा आणि परिस्थिती बदलणारे शहर म्हणून वाराणसीकडे पाहिलं जातं. ही देशाची आध्यात्मिक राजधानी. ब्राह्मण, पुजारी आणि पर्यटकांचे शहर. पण 2014 मध्ये वाराणसी हे राजकीय घडामोडींचे आणि नेत्यांसाठी तीर्थक्षेत्र बनले. याआधी, वाराणसीमध्ये नेहमी प्रार्थना आणि उपासनेचा मंद प्रतिध्वनी, मंदिरातील घंटा आणि शंखांचा आवाज यांनी हे शहर गजबजुन जायचं. पण 2014 पासून राजकारणाचा सूर वरचढ झाला. श्रद्धा आणि राजकारण यांची सरमिसळ झाली. वाराणसी हे राजकीय बातम्यांचे केंद्र बनले. राजकारण ही इथे कायमची श्रद्धा बनली. गजबजलेले अरुंद रस्ते भगव्या रंगात रंगले. भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदींचे मुखवटे घातलेले लोक ढोल-ताशांच्या तालावर नाचताना दिसले. ‘ हर हर महादेव’च्या घोषणांनी दुमदुमणारे शहर आता ‘हर हर मोदी, घर घर मोदी’ अशा घोषणांनी गजबजू लागले. प्रत्येक निवडणुकीच्या वेळी असे वाटायचे की, वाराणसीत निवडणुका नसून एखादा उत्सव होत आहे.
धार्मिक श्रद्धा दुय्यम बनल्या होत्या. देशाच्या भावी पंतप्रधानाप्रती भक्ती प्रत्येक गल्ली-घाटात होती. मोदींनी काशीची निवड केली तेव्हा काशीने मोदींना मिठी मारली. त्यांनी 3,71,784 मतांच्या मोठ्या फरकाने विजय मिळवला आणि दिल्लीच्या तख्तावर आरूढ झाले.
मोदींबद्दलचा हा विश्वास आणि उत्साह २०१९ च्या निवडणुकीतही कायम राहिला . हे शहर 2014 प्रमाणेच व्यस्त होते . लोकांचा त्याच्यावरचा विश्वास कमी झाला नाही. खूप जल्लोष आणि उत्साह होता. संपूर्ण शहर मोदींच्या पोस्टर्सने सजले होते. सायकल रिक्षांवर , घरांच्या छतावर आणि पवित्र गंगा नदीवर चालणाऱ्या बोटींवर भाजपचे झेंडे फडकताना दिसले . मोदींच्या बाजूने जोरदार वातावरण होते आणि यावेळी ते पूर्वीपेक्षा जास्त फरकाने विजयी झाले – 4,79,505 मतांनी.अशाप्रकारे वाराणसी हा मोदींचा बालेकिल्ला बनला .
पण आता, 2024 च्या दिवसात काशी बदलली, तिथलं वातावरण बदललं. गेल्या दोन निवडणुकांची नशा उतरली आहे. यावेळी पंतप्रधानांचा मतदारसंघ मोदींच्या उत्साह ऐवजी उन्मादाने भिजलेला. देशाच्या इतर भागांप्रमाणेच वाराणसीतही उदासीनता आणि भ्रमनिरासाचे वातावरण आहे, ‘आपण कोणीतरी गमावले आहे’ अशी भावना लोकांमध्ये आहे.
या शहराने दहा वर्षांत नाट्यमय आणि प्रचंड बदल अनुभवले आहेत. आता पूर्वीसारखे गजबजलेले आणि गलिच्छ शहर राहिलेले नाही. शहरातील अंतर्गत भाग आता मोकळे झालेले दिसतात. रस्ते रुंद झाले आहेत. त्यामुळे अनेक पिढ्यांपासून येथे वास्तव्यास असलेल्या काशीतील लोकांना नाममात्र मोबदला घेऊन आपली वडिलोपार्जित घरे सोडून शहराबाहेर स्थायिक व्हावे लागले आहे . रस्ते रुंद झाले असतील, घाट मोठे झाले असतील , नवा ‘ नमो घाट’ बांधण्यासाठी जमीन उपलब्ध झाली असेल , पण त्यामुळे या शहराचा भूतकाळ, त्याचे अध्यात्म, त्याचे आध्यात्मिक चरित्र थरथर कापत गेले आहे. निराधार झाला आहे.
पहाटेच्या वेळी , ऊन आणि हवेची ऊब आल्हाददायक आणि सुसह्य असताना , घाटावर दिवसाची सुरुवात बॉलीवूडच्या गाण्यांच्या आवाजात सुरू होते. सकाळच्या गंगा आरतीनंतर नमो घाटासह काशीचे घाट ‘नव्या भारता’ने वाराणसी शहराची प्राचीनता कशी हिरावून घेतली आहे, याची जाणीव करून देत होते. गोंगाट , ठोस आणि खडबडीत, वरवरचा ‘विकास’ सर्वत्र आहे. शहर बदलले , वातावरण बदलले. तीर्थक्षेत्राच्या वातावरणाचा नैसर्गिक प्रवाह, त्यातील आध्यात्मिक स्पंदन हरवले आहे. अनेक मंदिरे आणि घरे पाडून भव्य काशी कॉरिडॉर बांधण्यात आले. इतिहास आणि वारशाच्या पुरातनतेचा बळी दिला गेला. मणिकर्णिका घाटाचा भंगार आणि घाणेरडा देखावा हे ‘ नव्या ‘ वाराणसीचे वैशिष्ट्य बनले आहे .
खरंच, या ऐतिहासिक, प्राचीन शहराची पुरातनता नष्ट झाली आहे. एक नवीन शहर, एक नवीन सभ्यता निर्माण करण्यासाठी, जुनी काशी नष्ट केली गेली आहे , जी बाहेरून ताजी आणि चमकदार दिसते परंतु आतून पोकळ, खंडित आणि दिखाऊ आहे – एक बांधकाम, एक विकास ज्यामध्ये आत्मा नाही . हे पुठ्ठ्याने बनवलेले शहर आहे असे दिसते ज्यामध्ये कल्पना किंवा सौंदर्यशास्त्र नाही.
वाराणसीमध्ये विकास झाला आहे, पण हा कसला विकास आहे ज्याने आधुनिकता आणि परंपरा यांना एकमेकांपासून पूर्णपणे वेगळे केले आहे. अशा विकासाचा काय उपयोग ज्यात रहिवाशांना घरापासून वंचित राहावे लागते आणि काही दिवसांसाठी येणाऱ्या पर्यटकांसाठी शहराबाहेर स्थायिक व्हावे लागते ?
भाजपचे रणनीतीकार चिंतेत आहेत. कारण 2019 मध्ये मोदींच्या विजयाच्या 4 टक्क्यांच्या आत ते असतील याची त्यांना शंका आहे . मतांचा फरक वाढवून किमान 6 लाख काय करू शकतील ? सहाव्या फेरीच्या मतदानानंतरही नेते, पत्रकार , प्रचारक , कार्यकर्ते आदी सर्वांची फौज येथे आली आणि मतदारांना भुरळ घालू लागली. दरम्यान, मोदींना टक्कर देण्यासाठी काँग्रेसचे उमेदवार मुस्लिम , यादव आणि भूमिहार ब्राह्मणांची युती करण्यात व्यस्त होते .
मागील 10 वर्षांत वाराणसी बदलली आहे. गंगा उदासपणे वाहत आहे. हवेत उष्णता आणि आर्द्रता आहे. लोकांचा व्यापारीकरणावर विश्वास आहे पण ‘ नवी काशी’च्या संस्कृतीतून विचित्रतेची भावनाही निर्माण झाली आहे हे शहर भारताच्या निवडणुकीची भूमिका , तेथील वातावरण आणि चर्चा यांना पुन्हा एकदा नवी दिशा देणार असल्याचे दिसते
मनीष चंद्रशेखर वाघ
