हरियाणात भाजपच्या सनसनाटी विजयाचा परिणाम राष्ट्रीय राजकारणावर तर होईलच, पण त्याचे परिणाम संघ परिवाराच्या अंतर्गत गतिमानतेवरही दिसून येतील. लोकसभा निवडणुकीत भाजपने अपेक्षेप्रमाणे कामगिरी न केल्याने भाजप आणि संघ यांच्या संबंधात गुंतागुंत निर्माण झाली होती, ही बाब कोणापासून लपून राहिलेली नाही. अशा स्थितीत हरियाणातील विजयाने पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांची निवडणूक ताकद वाढवून भाजप-संघ समीकरणे बदलणार का, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे.
राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे सरसंघचालक मोहन भागवत स्वभावाने नम्र आहेत. पण ते जेव्हा बोलतात तेव्हा त्यांच्या शब्दाला वजन असते. त्याच्या शब्दांचे बारकाईने निरीक्षण केले जाते आणि काळजीपूर्वक विश्लेषण केले जाते. आणि भागवत यांनी अलीकडच्या काही महिन्यांत राजकीय विश्लेषकांना निराश केले नाही! काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील विरोधी पक्ष भागवतांच्या जाहीर वक्तव्यांमध्ये भाजप आणि पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्यावर केलेली टीका पाहतात.
2024 च्या लोकसभा निवडणुकीचे निकाल जाहीर झाल्यानंतर आपल्या पहिल्या जाहीर भाषणात भागवत म्हणाले होते: ‘खरा सेवक अहंकारी असू शकत नाही.’ आरएसएसने ताबडतोब नकार दिला की ही टिप्पणी मोदींवर निर्देशित केली गेली होती, परंतु त्याचे राष्ट्रीय कार्यकारिणी सदस्य इंद्रेश कुमार यांनी जोडले की ‘लोकांनी अहंकारी पक्षाला 240 जागांपर्यंत मर्यादित केले आहे.’ संघाने इंद्रेश कुमार यांच्या टिप्पण्यांना त्यांचे ‘वैयक्तिक विचार’ म्हणत नुकसान-नियंत्रण करण्याचा प्रयत्न केला.
संघाशी असलेल्या मतभेदांचे प्रश्न भाजपने सातत्याने फेटाळून लावले आहेत. मात्र, लोकसभा निवडणुकीत आरएसएस पूर्वीइतकी सक्रिय नसल्याची कबुली त्यांनी दिली. भाजपचे अध्यक्ष जेपी नड्डा यांनी निवडणुकीदरम्यान केलेल्या टिप्पणीमुळे होते का, ज्यात नड्डा म्हणाले होते की भाजपला आता निवडणूक प्रचारासाठी संघाची गरज नाही? तथापि, त्यांनी लगेचच स्पष्ट केले की त्यांना काय म्हणायचे आहे, पक्षाचे संघावरील अवलंबित्व पूर्वीपेक्षा कमी झाले आहे, परंतु ते दोघे एकत्र काम करतात.
संघाला जेव्हा संदेश द्यायचा असतो तेव्हा ते काम त्यांचे आवडते कॅबिनेट मंत्री नितीन गडकरी यांच्या मार्फत देतात. मोदी आणि गडकरी बहुधा एकाच वेव्ह-लेंथवर नसतात हे उघड गुपित आहे. भाजपचे माजी अध्यक्ष आणि सर्वोच्च कामगिरी करणारे केंद्रीय मंत्री असूनही नागपूरचे रहिवासी असलेले गडकरी मोदींच्या जवळ नाहीत.
गेल्या शुक्रवारी, सांगली, महाराष्ट्रातील छत्रपती शिवाजींच्या पुतळ्याच्या उद्घाटनानिमित्त आयोजित कार्यक्रमात – जिथे शरद पवार देखील उपस्थित होते – गडकरी यांनी स्पष्टपणे सांगितले: भारताला ‘आत्मनिर्भर’, पाच ट्रिलियन अर्थव्यवस्था आणि जग बनवण्याबाबत अनेकदा चर्चा होते. नेत्याची बोलणी झाली, पण हे सर्व हवे असेल तर स्वतःमध्ये बदल घडवून आणायला हवा.
मात्र, भाजप आणि संघ यांच्यातील संघर्ष ही नवीन गोष्ट नाही. अर्थव्यवस्थेच्या उदारीकरणाच्या काळात अटलबिहारी वाजपेयी यांनाही संघाच्या अजेंड्यामध्ये आपला मार्ग शोधावा लागला. संघ खाजगीकरणाच्या बाजूने नव्हता. परंतु अटलजींनी अरुण शौरी यांची निर्गुंतवणूक मंत्री म्हणून नियुक्ती केली आणि हिंदुस्थान झिंक सारख्या सार्वजनिक क्षेत्रातील युनिट्सची यशस्वीपणे विक्री केली. मात्र, गुजरातमध्ये आर्थिक सुधारक मानल्या जाणाऱ्या मोदींनी अटलजींचा खासगीकरणाचा अजेंडा कायम ठेवला नाही. एलआयसी आणि एअर इंडिया व्यतिरिक्त, गेल्या तीन वर्षांत कोणतेही महत्त्वपूर्ण खाजगीकरण झाले नाही.
हरियाणात विजय आणि जम्मू-काश्मीरमध्ये चांगली लढत मिळूनही पुढील महिन्यात महाराष्ट्रात भाजपसमोर कडवे आव्हान असणार आहे. भाजपच्या नेतृत्वाखालील एनडीएकडे लोकसभेत साधे बहुमत आहे आणि राज्यसभेत बहुमताच्या जवळ आहे. पण महाराष्ट्रातील त्यांच्या आमदारांची संख्या 105 च्या खाली गेली तर भविष्यात राज्यसभेतील खासदारांची संख्या कमी होईल. एक देश एक निवडणूक विधेयक मंजूर होण्यासाठी दोन्ही सभागृहात दोन तृतीयांश बहुमत आवश्यक आहे.
मात्र, मोदी आणि आरएसएसमधील मतभेद विरोधकांना मानायला आवडतील तितके गंभीर नाहीत. मोदींना नेहमीच एकटे काम करायला आवडते. अमित शहा यांच्याशिवाय त्यांच्या जवळचे कोणीही नाही. तर संघाला गोष्टी करण्याच्या अधिक खुल्या पद्धतीची सवय आहे. 240 जागांसह, कदाचित अटलजींची समंजस उदारमतवादी शैली अधिक उपयुक्त ठरेल.
: मनीष वाघ
