दरवर्षी नवरात्रीच्या काळात मांसाहारावर बंदी घालण्याबाबतचा वाद आता तीव्र होतो आहे. काही जण नवरात्रात भक्ती आणि उपवास म्हणून शाकाहार स्वीकारतात तर काही जण त्यांच्या नेहमीच्या खाण्याच्या सवयी चालू ठेवण्यास प्राधान्य देतात. नवरात्रीत वैयक्तिक पातळीवर मांसाहारावर बंदी घालणे ही श्रद्धेची बाब आहे, परंतु ती सामूहिक पातळीवर लादणे योग्य नाही. भारतासारख्या धर्मनिरपेक्ष लोकशाही देशात प्रत्येक व्यक्तीला त्याच्या आवडीनुसार खाण्यापिण्याचे स्वातंत्र्य असले पाहिजे. धार्मिक श्रद्धा महत्त्वाची आहे. परंतु ती जबरदस्तीने अंमलात आणल्याने समाजात तणाव निर्माण होऊ शकतो.
अन्न हे केवळ शरीराचे पोषण करण्यापुरते मर्यादित नाही तर ते कोणत्याही समाजाच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक ओळखीचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. एखाद्या व्यक्तीची निवड त्याच्या संगोपनावर, कौटुंबिक परंपरांवर, धार्मिक श्रद्धांवर आणि वैयक्तिक आवडीनिवडींवर अवलंबून असते. सर्व परंपरा असूनही, भारतातील सुमारे 83 टक्के लोक मांसाहारी आहेत. अशा परिस्थितीत, प्रश्न उद्भवतो की एखाद्या व्यक्तीला किंवा गटाला विशिष्ट वेळी विशिष्ट खाण्याची शैली स्वीकारण्यास किंवा सोडून देण्यास भाग पाडले जाऊ शकते का?
एवढेच नाही तर भारतातील लाखो लोक मांस उद्योगाशी संबंधित आहेत, ज्यामध्ये शेतकरी, कसाई, दुकानदार, रेस्टॉरंट मालक, वाहतूकदार अशा सर्व घटकांचा समावेश आहे. नवरात्रीत मांस दुकाने बंद असतात तेव्हा त्याचा परिणाम केवळ व्यापाऱयांच्या उत्पन्नावर तर होतोच, त्यामुळे त्यांच्या कुटुंबांच्या उपजीविकेवरही होतो. मांस व्यापाऱयांचा हा युक्तिवाद योग्य आहे की त्यांना त्यांची दुकाने चालवण्याचा अधिकार इतर व्यावसायिकांइतकाच आहे. जर एखाद्या व्यक्तीला नवरात्रीत मांसाहार करायचा नसेल तर तो स्वेच्छेने ते सोडून देऊ शकतो. परंतु यासाठी संपूर्ण व्यवसायावर बंदी घालणे अजिबात समर्थनीय नाही.
कलम 21 प्रत्येक नागरिकाला जीवन आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याचा अधिकार देते, ज्यामध्ये अन्न स्वातंत्र्याचा समावेश आहे. कलम 25 मध्ये धर्मस्वातंत्र्याची तरतूद आहे, ज्यामुळे व्यक्तीला त्याचा धर्म आणि श्रद्धा पाळण्याची परवानगी मिळते. याचा अर्थ असा की नवरात्रीत एखादी व्यक्ती मांसाहार सोडू शकते, परंतु ते इतरांवर लादू शकत नाही. भारतासारख्या बहुसांस्कृतिक देशात, सहिष्णुता आणि परस्पर आदराची भावना सर्वात महत्त्वाची असायला हवी.
यावेळी नवसंवत्सर, नवरात्र आणि ईद हे सण एकत्र आले आहेत. जशी रमजानमध्ये होळी शांततेत साजरी झाली. जर ईद त्याच पद्धतीने साजरी झाली आणि नवरात्रही सुरू राहिले तर सर्व काही ठीक होईल. दरवर्षी नवरात्रीत मांसाची दुकाने बंद असतात, यावेळी एक समस्या आहे. ईदच्या एक दिवस आधी नवरात्रोत्सवाची ती सुरुवात आहे. जरी ही बकरी ईद नसली तरी शेवया असलेली गोड ईद आहे. येथे मांसाहार खूपच कमी प्रमाणात आढळतो. नवरात्र 30 मार्चपासून आहे, तर ईद 31 मार्च रोजी आहे. त्यामुळे ईदच्या एक दिवस आधी मांसाची दुकाने बंद राहतील. ही गोष्ट बऱयाच लोकांना पटत नाहीये.
खासदार इम्रान मसूद यांनी बरोबर म्हटले आहे की जर कोणी 10 दिवस मांस खाल्ले नाही तर कोणीही मरणार नाही. तरीही, हा एक सण आहे आणि प्रत्येकाची स्वतची मते आहेत. असो, अनावश्यक समस्या निर्माण करणे ही आपल्या देशात नवीन गोष्ट नाही.
नवरात्रीसोबतच रामनवमीही येत आहे. तसेच नवरात्रीत नऊ दिवस श्री रामचरितमानसचे पठण सुरू राहील. हजारो आणि लाखो ठिकाणी रामकथा, दुर्गा सप्तशती पठण, शतचंडी यज्ञ सुरू होतील. रामनवमीला मिरवणुका काढल्या जातील. अर्थात, हा काळ खूप संवेदनशील आहे. दरवर्षी रामनवमीला वातावरण बिघडते ही खूप खेदाची बाब आहे.
भारत हा सण-उत्सव प्रेमी देश आहे. त्याचबरोबर धर्मनिरपेक्ष देश आहे. पण जबरदस्तीने धर्मनिरपेक्षता का जोडली जाते? पाकिस्तान इस्लामिक राष्ट्र झाल्यानंतर धर्मनिरपेक्ष हा शब्द जोडण्याचे कोणतेही समर्थन डॉ. आंबेडकरांसह सर्व संविधान निर्मात्यांना आढळले नाही यात शंका नाही. बरं! आता ते तिथे आहे, म्हणून ते तिथे आहे. आता प्रत्येक सण शांततेत साजरा करण्यात हातभार लावा. आपण किती काळ पोलिसांच्या मदतीने आपले सण साजरे करत राहणार आहोत?
: मनीष वाघ
