आज संपूर्ण पृथ्वीतलावर प्रेमाचा दिवस साजरा होत आहे. पण हा दिवस साजरा करता करता त्याचा सप्ताह कधी झाला हे युवा पिढीच्यासुद्धा लक्षात आले नसावे. प्रेमाचे सात दिवस साजरे करण्याची नवपरंपरा अलीकडच्या काळात रुजली आहे. प्रेम, जिव्हाळा, आपुलकी, कळवळा या भावना माणसाच्या जगण्याचा आधार आहेत. माणसे प्रेमाच्या धाग्यानेच एकमेकांशी घट्ट बांधली जातात. पण त्याचा आविष्कार एका दिवसापुरता किंवा आता एका सप्ताहापुरता मर्यादित ठेवला जाऊ शकेल का? तो फक्त दोन व्यक्तींपुरता मर्यादित ठेवला जाऊ शकेल का?
व्हॅलेंटाईनच्या बाबतीत अनेक दंतकथा सांगितल्या जातात. त्यापैकी एक उपरोक्त भावनांचा पुरस्कार करणारी ठरू शकेल. संत व्हॅलेंटाईन ज्या तुरुंगात होता त्याच्या जेलरची मुलगी अंध होती. व्हॅलेंटाईनच्या प्रार्थनेने तिला दृष्टी प्राप्त झाली. त्याला फाशी देण्यापूर्वी त्याने त्याच मुलीला पत्र लिहिले. त्यावर त्याने ‘युअर व्हॅलेंटाईन’ अशी स्वाक्षरी केली होती. अशी आख्यायिकादेखील प्रसिद्ध आहे.

प्रेमाचा कॅनव्हास खूप विस्तृत आहे. उदाहरणार्थ, पालकांचे त्यांच्या मुलांवरील प्रेम, भक्ताचे देवावरील प्रेम, पती-पत्नीचे परस्पर प्रेम, अवतार-तीर्थंकर-पैगंबरांचे प्रत्येक जीवावरचे प्रेम, इ. त्रेतायुगातील अवतार श्रीरामांच्या जटायूवरील प्रेमामुळेच त्यांच्या डोळ्यातून प्रेमाचे अश्रू आले आणि भावनेने भारावून त्यांनी जटायूचे अंत्यसंस्कार केले. द्वापर अवतार श्रीकृष्णाचे सुदामावरील मैत्रीपूर्ण प्रेमच होते की जेव्हा सुदामा मोठ्या संकोचाने त्याला भेटायला आला तेव्हा त्याची दयनीय अवस्था पाहून केशवच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले. त्याने आपल्या अश्रूंनी त्याचे पाय धुतले.

मदर तेरेसा यांना कुष्ठरोग्यांवर इतके प्रेम होते की त्या आयुष्यभर त्यांची सेवा करण्यासाठी समर्पित राहिल्या. भारतीय संस्कृतीच्या संदर्भात पाहिले तर, महर्षी दधीची हे प्रेमाचे एक अद्वितीय आणि अतुलनीय उदाहरण आहे. जेव्हा इंद्राला ब्रह्मदेवाकडून कळले की केवळ महान तपस्वी महर्षि दधीचीच्या हाडांपासून बनवलेल्या वज्रानेच राक्षसांचा पराभव करता येतो, तेव्हा इंद्राने महर्षिंना त्यांच्या हाडांचे दान मागितले. महर्षींनी इंद्राची विनंती मान्य केली आणि तपश्चर्येद्वारे आपले शरीर त्यागले जेणेकरून देवांना त्याच्या हाडांपासून बनवलेल्या वज्राने जिंकता येईल. म्हणूनच म्हणतात- प्रेम हा मानवतेचा नियम आहे, प्रेम हा समर्पणाचा संविधान आहे, प्रेम हा शब्द कबीरांचा साक्षी आहे, प्रेम म्हणजे दधीचीच्या अस्थींचे दान आहे. जर बारकाईने पाहिले तर देशाप्रती समर्पण हे प्रेमाचे एक पवित्र रूप आहे. सुखदेव, राम प्रसाद बिस्मिल, ठाकूर रोशन सिंग, अशफाकुल्ला खान, भगतसिंग, चंद्रशेखर आझाद यांचे बलिदान हे देशप्रेमाचे सर्वोच्च उदाहरण आहे. महात्मा गांधी देखील प्रेमाद्वारे हृदय बदलण्यावर विश्वास ठेवत होते आणि त्यांनी ते अहिंसा आणि सत्याग्रहाद्वारे अंमलात आणले.

प्रेमाची व्यापकता संतांनी अनेक अभंगांमधून स्पष्ट केली आहे. कविवर्य कुसुमाग्रज यांनी तर ‘प्रेम कुणीही कुणावरही करावे’ असे सांगून भावभावनांचा परिघ व्यापक केला आहे. प्रेम माणसांवर करा, कलेवर करा, प्राण्यांवर करा असे अनेक मार्ग ते कवितेत सुचवतात. तेही आचरणात आणले जायला हवेत.

माणूस हा समाजशील प्राणी आहे. प्रेम आणि जिव्हाळ्याची किंवा मैत्रीची जगण्यासाठी किती आवश्यकता असावी? एकटेपण ताण निर्माण करणारे ठरते. प्रेम हृदयातून फुलते असे म्हणतात. त्याच हृदयाला त्याच्या धक्क्यापासून वाचवण्यासाठी माणसा-माणसांत प्रेम असणे, निसर्गाशी आणि जगाशी जोडले जाणे, नात्यांचे बंध घट्ट होत जाणे आत्यंतिक आवश्यक असते. हे स्पष्ट करणारे अनेक निष्कर्ष माध्यमांत वेळोवेळी प्रसिद्ध होतात. या भावनांमुळे निर्माण होणारे नातेसंबंध त्याच्या जगण्याची मूलभूत गरज आहे असे एरीक फॉम हा मानसशास्त्रज्ञ म्हणतो. त्याची भूक प्रत्येकाला असते. इतकी की माणसांच्या सहवासासाठी जपानमधील एकटे वृद्ध लोक गुन्हा करून तुरुंगात जायला तयार होतात, असे सांगितले जाते.

खरं तर, प्रेम हे मनाच्या काठावरचा निरागसतेचा दिवा आहे, ज्यातून पवित्रतेचा प्रकाश बाहेर पडतो. प्रेम ही अशी आवड आहे ज्यामध्ये शरीराची इच्छा नसते, तर त्यागाची भावना असते. प्रेम ही निसर्गाची आणि माणसाची भावनिक भावना आहे, परंतु तिचा कळस म्हणजे प्रियजनांच्या कल्याणासाठी त्यागाची भावना. स्मार्टफोन, इंटरनेट आणि लॅपटॉपच्या या युगात प्रेम ही अशी गोष्ट नाही जी शारीरिक आकर्षणाने सुरू होते परंतु शोषणाच्या मार्गांमधून जाते आणि शेवटी सूड घेण्यामध्ये आणि स्त्राr शरीराच्या प्रतिमांद्वारे व्हाट्सएपवर ब्लॅकमेलिंगमध्ये बदलते. सध्या प्रेमाच्या संदर्भात यूट्यूब किंवा इतर कोणत्याही माध्यमातून भाषेच्या क्षेत्रात जे अश्लीलता आणि अश्लीलतेचे वादळ वाहत आहे ते निषेधार्ह आहे.

मिर्झा गालिब यांचा एक शेर आहे ‘रोने से और इश्क में बेबाक हो गए, धोए गये हम इतने की बस पाक हो गए’. प्रेम हा खरोखरच एक दैवी गुण आहे. अपूर्णतेत पूर्णतेची भावना, एक सुंदर भावना, एक अतिशय सुंदर भावना. प्रेमाची भावना दृगोच्चर करणारा दिवस म्हणूनच साजरा केला जात असावा. तथापि त्याचा परिघ विस्तारला गेला तर ते अनेकांच्या सुखाचे निधान ठरेल. कारण कुटुंब, सामाजिक वर्तुळ, मित्र, आप्तेष्ट अशांप्रती जिव्हाळा व्यक्त करणारी ती एक खोल भावना आहे. तसे झाले तर भरल्या घरात माणसे एकटी पडणार नाहीत. प्रेमाचे रूपांतर द्वेषात होणार नाही. माणसे एकमेकांच्या जीवावर उठणार नाहीत. तात्पर्य, कुसुमाग्रज म्हणतात, प्रेम आहे माणसाच्या संस्कतीचा सारांश, त्याच्या इतिहासाचा निष्कर्ष आणि भविष्यकाळातील त्याच्या अभ्युदयाची आशा, एकमेव..! हेच खरे.

– मनीष वाघ