‘शहरयार’ म्हणून ओळखले जाणारे अखलाक मुहम्मद खान यांचा जन्म १६ जून १९३६ रोजी
उत्तर प्रदेशातील बरेली जिल्ह्यातील आओंला येथील एका मुस्लिम कुटुंबात झाला.
‘सीने में जलन, आंखों में तूफान सा क्यों है, इस शहर में हर शख्स परेशान सा क्यों है।’ या ओळींमध्ये लपलेली खोल संवेदनशीलता आणि आधुनिक जीवनातील गुंतागुंतीचे चित्रण करण्याची कला ही ‘शहरयार’ यांच्या कवितेची ओळख आहे. आधुनिक काळातील उर्दू कवितेच्या या शायरने आपल्या साधेपणाने, खोल विचारांनी आणि भावनांच्या उत्स्फूर्ततेने उर्दू साहित्याला समृद्ध केलेच नाही तर हिंदी चित्रपटसृष्टीतील गाण्यांद्वारे लाखो हृदयांनाही स्पर्श केला. शहरयार यांच्या कविता जीवनातील वेदना आणि दुःख, प्रेम आणि मानवी भावना अशा प्रकारे सादर करतात की त्या प्रत्येकाच्या हृदयापर्यंत पोहोचतात.
शहरयार यांच्या लेखणीची जादू गुंतागुंतीच्या भावनांना सोप्या शब्दांत साकारत असे. ज्ञानपीठ आणि साहित्य अकादमी सारख्या प्रतिष्ठित पुरस्कारांनी सन्मानित झालेले शहरयार हे उर्दू कवितेच्या अशा निर्मात्यांपैकी एक आहेत ज्यांनी आधुनिकता आणि परंपरेचे एक अनोखे मिश्रण निर्माण केले. शहरयार यांचे वडील अबू मुहम्मद खान पोलिस अधिकारी होते आणि त्यांना त्यांचा मुलगाही त्यांच्यासारखा पोलिस अधिकारी व्हावा असे वाटत होते. पण शहरयार यांना साहित्य आणि कवितेची आवड होती. हरदोईमध्ये त्यांचे सुरुवातीचे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, ते १९४८ मध्ये अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठात गेले. तिथे त्यांनी १९६१ मध्ये उर्दूमध्ये पदव्युत्तर पदवी प्राप्त केली.
शहरयार यांनी १९६० च्या दशकातच कविता करायला सुरुवात केली. लवकरच ते त्यांच्या अनोख्या शैलीसाठी ओळखले जाऊ लागले. त्यांच्या कवितेतील दुःख आणि विडंबनाच्या मिश्रणाने त्या काळातील उर्दू कवितेला एक नवीन रंग दिला. प्रसिद्ध कवी खलील-उर-रहमान आझमी यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांची कविता बहरली आणि त्यांनी ‘शहरयार’ हे टोपणनाव धारण केले. याच काळात त्यांचे पहिले पुस्तक ‘इस्म-ए-आझम’ प्रकाशित झाले, परंतु ‘ख्वाब का दर बंद है’ने त्यांना ओळख मिळवून दिली, ज्यासाठी त्यांना साहित्य अकादमी पुरस्कार देखील मिळाला. फिराक गोरखपुरी, कुर्रतुलेन हैदर आणि अली सरदार जाफरी यांच्यानंतर ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळवणारे शहरयार हे चौथे उर्दू लेखक आहेत. इतकेच नाही तर शहरयार यांनी हिंदी चित्रपटसृष्टीतही आपली छाप सोडली. 1981 मध्ये आलेल्या उमराव जान या चित्रपटातील ‘आँखों की मस्ती के मस्ताने हजारों हैं’, ‘दिल चीज क्या है, आप मेरी जान लीजिये’, ‘जस्तजू जिसकी थी, उसको तो ना पाया हमने’ या गाण्यांनी त्यांना घराघरात ओळख मिळवून दिली.
याशिवाय, गमन आणि अंजुमन सारख्या चित्रपटांसाठी लिहिलेल्या त्यांच्या गाण्यांमध्ये त्यांची संवेदनशीलता आणि शब्दांचे सौंदर्य दिसून येते. तथापि, शहरयार स्वतःला चित्रपट कवी मानत नव्हते. त्यांनी त्यांचे दिग्दर्शक मित्र मुझफ्फर अली यांच्या सांगण्यावरून चित्रपट गाणी लिहिली. चित्रपटांसाठी गाणी लिहिण्यासोबतच, शहरयार यांनी उर्दू कवितेचा पारंपारिक रंग कायम ठेवला आणि आधुनिक जीवनातील समस्यांना, जसे की एकटेपणा, ताणतणाव आणि सामाजिक बदलांना त्यांच्या कवितेत स्थान दिले. त्यांच्या कवितेत प्रेमाची निरागसता आणि दुःखाची खोली एकत्र आढळते. ‘हर मुलकात का अंजाम जुदाई क्यूं है, अब तो हर वक्त यही बात सताती है हमें’ हा शेर जीवनातील अपूर्ण इच्छांचे अतिशय सुंदर वर्णन करतो. १३ फेब्रुवारी २०१२ ही ती तारीख होती जेव्हा महान उर्दू कवींपैकी एक शहरयार यांनी अलिगडमध्ये कर्करोगामुळे जगाचा निरोप घेतला. परंतु, त्यांची कविता आजही जिवंत आहे आणि आजही लोकांना प्रेरणा देते.
: मनीष चंद्रशेखर वाघ
