झुबीन गर्ग… सुर, लय, मातीचा सुगंध, नदीचा प्रवाह आणि स्वप्ने यांनी ओतप्रोत भरलेली एक चळवळ. झुबीन गर्गचा आवाज म्हणजे फक्त संगीत नव्हते, तर सामाजिक जागरूकता आणि न्यायाचा आवाज होता. हा आवाज लोकांना काळाबरोबर जोडत असे, त्यांना एकाच वेळी अस्वस्थता आणि शांती, वेदना आणि आनंद जाणवत असे. लोकांना जागृत करण्याचे धाडस त्याच्या सुरांमध्ये नेहमीच होते.
दुर्गापूजेपूर्वी त्याच्या निधनाने केवळ आसाममध्येच नव्हे तर बंगाल आणि संपूर्ण ईशान्येकडे शोककळा पसरली. “लुइट कंथो” म्हणजे “ब्रह्मपुत्रेचा आवाज” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या झुबीन गर्ग यांनी आसाम आणि ईशान्य भारतातील लोकांना त्यांच्या सांस्कृतिक ओळखीशी जोडले. त्याच्या प्रेरणेमुळे नवीन कलाकारांना लोकसंस्कृती, भाषा आणि परंपरांना प्रोत्साहन देण्यासाठी प्रेरणा मिळाली.
१८ नोव्हेंबर १९९२ रोजी मेघालयातील तुरा येथे मोहन बडठाकूर यांच्या घरी त्याचा जन्म झाला. वडील एक दंडाधिकारी आणि लेखक होते तर आई गायिका होती. त्यांच्या वडिलांची वारंवार बदली होत असे, त्यामुळे कुटुंब वेगवेगळ्या ठिकाणी राहत असे आणि “गोल्डी दा” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या झुबिनला वेगवेगळ्या शाळांमध्ये जावे लागत असे. या काळात झुबिन अनेक भाषा शिकला नंतर भाषा आणि बोलीभाषांमधील संघर्ष संपवण्याचे स्वप्न पाहिले. त्याने कोणत्याही एका भाषेचे वर्चस्व किंवा दडपशाही स्वीकारली नाही.
यामुळेच ४० हून अधिक भाषांमध्ये त्याने गाणी गायली. आसामी, बंगाली, हिंदी, इंग्रजी, मल्याळम ते विष्णुप्रिया मणिपुरी, बोडो, दिमासा आणि तिया सारख्या आदिवासी भाषांपर्यंत. लहान समुदायांच्या भाषांमध्ये गायलेली त्यांची गाणी प्रचंड लोकप्रिय झाली. झुबीनचा असा विश्वास होता की, “आपल्या भाषांना ‘बोली’ असे संबोधून त्यांचा अपमान करू नका, कारण त्या हजारो वर्षांच्या आपल्या शिक्षणाचे, संस्कृतीचे आणि वारशाचे प्रतीक आहेत.”
झुबीनने हिंदी-आसामी भाषेचा वाद संपवण्याचा प्रयत्न केला. बिहू उत्सवादरम्यान त्याने हिंदी गाणी गायली, जेणेकरून लोकांना समजेल की भाषेचा वाद ही खरी समस्या नाही तर त्याचे राजकारण आहे. तो बंगालमध्ये तितकाच लोकप्रिय झाला. त्याला असंख्य राष्ट्रीय पुरस्कार आणि प्रेम मिळाले. आसाममध्ये, तो झुबीन दा म्हणून ओळखला गेला आणि बंगालमध्ये “गोल्डी दा” म्हणून ओळखला गेला. झुबीनच्या गायनाने आसाममधील लोकांच्या, विशेषतः तरुणांच्या वेदना, निराशा, राग आणि बंडखोरीला आवाज दिला आहे आणि प्रत्येकाच्या जीवनात शोषण आणि वंचिततेविरुद्ध प्रतिकार करण्याचे एक शस्त्र बनले आहे.
जेव्हा राष्ट्रीय नागरिक नोंदणी (एनआरसी) विरोधात निदर्शने सुरू झाली, तेव्हा झुबीन मागे हटला नाही. सरकार आक्रमक होते, दडपशाही प्रचंड होती आणि लाखो लोकांना छावण्यांमध्ये निर्वासितांसारखे जगण्यास भाग पाडले गेले. झुबीन हे सहन करू शकला नाही. तो फक्त गाणी गात नव्हता, तर स्वतः रस्त्यावर उतरला. तो लोकांमध्ये गेला, त्यांना प्रेरणा दिली आणि शांततेने त्यांचे आंदोलन करण्यास उद्युक्त केले. जेव्हा तरुण अस्वस्थ झाले, तेव्हा त्याने शांतीचा संदेश देण्यासाठी त्याच्या गाण्यांचा वापर केला.
अशाप्रकारे, झुबिन केवळ एक गायक बनला नाही तर एक चळवळ बनला – एक अशी चळवळ जी सुरांपासून ते संघर्षापर्यंत पसरली होती. गोल्डी दा यांनी त्याच्या घरासमोर एक पाइनचे झाड लावले आहे, तो अनेकदा त्या झाडाला मिठी मारून त्याच्याशी बोलत असे. “जोपर्यंत हे झाड जिवंत आहे, मी तेवढे जगेन.” या वर्षी वादळात ते झाड मुळापासून उन्मळून पडले. त्यांच्या सहकाऱ्यांनी कधीच कल्पना केली नव्हती की गोल्डी दा त्यांच्या वचनांवर इतके विश्वासू असतील.
त्यांच्या अंत्यसंस्काराला लाखो लोक उपस्थित होते – त्यांच्या प्रभावाची आणि आदराची खोली दर्शवते. ९ नोव्हेंबर २०११ रोजी भूपेन हजारिका यांच्या अंत्यसंस्कारासारखेच वातावरण होते. आसामच्या लोकांना विश्वास होता. ‘भूपेन दा आता नाहीत, पण झुबिन दा आहेत’. असा आत्मविश्वास झुबिनचे लोकांशी असलेले नाते दर्शवितो.
लोक झुबिनला समाजवादी म्हणत, पण तो चे ग्वेरा यांच्यावर विश्वास ठेवत असे. भूपेन दा आणि बंगाल, आसाममधील अनेक व्यक्तिमत्वाचा त्याच्यावर प्रभाव होता. चळवळीदरम्यान, गांधीजींच्या अहिंसेचा मार्ग त्याने अवलंबला. लोकांना अजूनही आशा आहे की झुबिन दा स्टेजवर शूज, एक आकर्षक टोपी आणि एक हास्य घेऊन दिसतील आणि त्याच्या चाहत्यांना सांगतील, “मी परत आलो आहे.”
मोहन बधठाकूर हे कदाचित जगातील एकमेव वडील असतील ज्यांनी त्यांच्या मुलाचे चरित्र लिहिण्याची घोषणा केली. त्याची पत्नी गरिमा म्हणाली, तुम्ही सर्वांनी झुबीनवर खूप प्रेम केले आहे. त्याचा शेवटचा क्षण शांतीपूर्ण जावो. त्याच्या शेवटच्या निरोपात लोकांच्या भावना इतक्या पसरल्या होत्या की अचानक दुःखाचा पूर आला. आसामने झुबीन दा यांना गमावून बरेच तास झाले आहेत, पण झुबीन दा यांना विश्वास होता – ‘शो मस्ट गो ऑन ,’ कोणीतरी येईल, जो पुन्हा धैर्य निर्माण करेल आणि प्रेमाचा वर्षाव करेल.
गोल्डी दा यांना सलाम!
: मनीष चंद्रशेखर वाघ
