मरियम नवाझ शरीफ या पाकिस्तानचे माजी पंतप्रधान नवाझ शरीफ यांच्या कन्या आणि सध्या पश्चिम पंजाबच्या मुख्यमंत्री आहेत. मरियमने पाकिस्तानातील हिंदू आणि शीखांना यावर्षी दिवाळीच्या शुभेच्छा दिल्या. इथपर्यंत कदाचित ठीक होते. पण ती यापेक्षा एक पाऊल पुढे गेली. तिने आपल्या घरी, पाकिस्तानात दिवाळी साजरी केली. इतर लोकांना आमंत्रित केले आणि इतकेच नाही तर त्याचे फोटो सोशल मीडियावर पोस्ट केले.
अशीच दुसरी घटनाही खुद्द पाकिस्तानात घडली. प्रसिद्ध अभिनेत्री सोनिया हुसैन हिनेही आपल्या घरी दिवाळी साजरी केली. या महोत्सवात तिचे कुटुंबीयच उपस्थित नव्हते तर त्यांचे इतर सहकारी सरबत गिलानी, फहाद मिर्झा, सनम सय्यद, मोहिब मिर्झा, तारा मेहमूद, शहरयार मुन्नावर सिद्दीकी आणि माहीन सिद्दीकी यांनीही हजेरी लावली होती.

भारतातही अशीच एक घटना घडली. भारतीय जनता पक्षाचे तरुण मुस्लीम नेते शहजाद पूनावाला यांनीही दिवाळी साजरी केली. सोशल मीडियावरही प्रसारित केली. यावरून आता खळबळ उडाली आहे. दिवाळी का साजरी केली म्हणून मस्लिम समाजातून तिघांनाही धमकावले जात आहे. संपूर्ण जग दिवाळी साजरी करत असताना मरियम नवाझ शरीफ, सोनिया हुसेन आणि शहजाद पूनावाला यांनी दिवाळी साजरी करण्यास एवढा आक्षेप का? मरियम शरीफ यांचा तर शिरच्छेद करून परत आणण्यासाठी 10 लाख रुपयांचे बक्षीस ठेवण्यात आले आहे. शहजाद पूनावालाही दिवाळी साजरी करण्यास मुस्लिमांचा विरोध का करत आहेत याचे कारण शोधण्याचा प्रयत्न करत आहेत. तो ‘पसमांदा’ असल्यामुळेच आपल्याला टार्गेट केले जात असल्याचे त्याचे म्हणणे आहे. ‘पसमांदा’ हा अरबी-फारसी भाषेतील शब्द आहे ज्याचे भारतीय भाषांमध्ये ‘मागासवर्गीय, दलित किंवा क्षुल्लक जमातीतला’ इत्यादी रूपात भाषांतर केले जाते.

भारतातील तथाकथित छोट्या समुदायातून ज्यांनी इस्लाम स्वीकारला त्यांना असे वाटते की मुस्लिम त्यांना पसमांदा म्हणतात आणि त्यांच्याशी समान वागणूक देतात. शहजाद पूनावाला यांची व्याख्या मान्य केली तरी मरियम नवाझ शरीफ आणि सोनिया हुसैन यांना याबाबतीत पसमांदा म्हणता येणार नाही. शरीफ कुटुंब हे काश्मिरी ब्राह्मण आहे, जे फार पूर्वी काश्मीरमधून आले होते आणि अमृतसरमध्ये स्थायिक झाले होते. फाळणीदरम्यान 1947 मध्ये ते लाहोरला गेले. पाकिस्तानात राहिले, स्थिरावले राजकारणाच्या शिखरावर जाऊन बसले. पण दिवाळी साजरी केल्याने मुस्लिमही त्यांच्यावर प्रचंड नाराज आहेत. त्यांचे डोके धडापासून वेगळे करण्यासाठी बक्षिसे जाहीर केली जात आहेत.

सोनिया हुसेन यांनाही या बाबतीत ‘पसमांदा’ म्हणता येणार नाही. त्यांच्या दिवाळी सोहळ्यात सहभागी झालेल्या लोकांपैकी सनम सय्यद आणि सरबत गिलानी हे दोघे मूळचे अरबी होते. हे दोन सोडले तर बाकीचे फक्त स्थानिक मुस्लिम होते. पसमांदा नसतानाही ते मुस्लिमांच्या रोषाचे बळी ठरत आहेत. त्यामुळे या दोघांच्या या प्रकाराचे कारण कुठेतरी शोधावे लागेल. शहजाद पूनावाला, मरियम नवाज शरीफ आणि सोनिया हुसैन या तिघांमध्ये काय साम्य आहे? याचे उत्तर शोधले तर कदाचित या भेदभावपूर्ण वागणुकीचे कारण सापडेल. तिघांमध्ये एक समानता अगदी स्पष्ट आहे की तिघेही मूळ मुस्लिम आहेत. देसी मुस्लिम म्हणजे हे ते भारतीय आहेत ज्यांनी अरब किंवा तुर्कांच्या हल्ल्यानंतर, जेव्हा भारतावर अरब किंवा तुर्कांचे राज्य होते, तेव्हा त्यांनी काही कारणास्तव आपला धर्म बदलला आणि अरबांच्या मार्गाने देवाची पूजा करण्यास सुरुवात केली. पण ‘एटीएम’ (अरब, तुर्क, मुघल) वंशाच्या परकीय आक्रमकांनी अरब किंवा तुर्कांचा धर्म स्वीकारल्यानंतर या भारतीयांना आपले समतुल्य मानले आहे का? या प्रश्नाचे उत्तर सापडले की, शहजाद पूनावाला, मरियम नवाझ शरीफ आणि सोनिया हुसैन यांनी दिवाळी साजरी केल्याबद्दल मुस्लिमांमध्ये जो राग आहे, त्यामागील कारण शोधता येईल. दिवाळी साजरी करणाऱया स्थानिक मुस्लिमांवर आणि साधू-संतांच्या स्मरणस्थळी ज्यांना दर्गाही म्हणतात अशा स्थानिक मुस्लिमांवरही मुस्लिमांचा राग आहे. स्थानिक मुस्लीम आश्चर्यचकित होऊन ‘एटीएम’मधून याचे कारण विचारतो तेव्हा त्याला उत्तर मिळते की ‘अरेबियात आम्ही असे करत नाही.’ ही सर्वात मोठी समस्या आहे.

वास्तविकता अशी आहे की अरब वंशाच्या सय्यद आणि शेखांसाठी प्रत्येक भारतीय मुस्लिम हा ‘पसमांदा’ आहे, मग तो ब्राह्मण असो वा राजपूत, पश्तून किंवा बलूच समाजातून इस्लाम धर्म स्वीकारलेला. त्यांच्यासाठी पठाण असो की ‘बिराह्मण’, सगळेच दुय्यम दर्जाचे असतात. इस्लाम स्वीकारल्यानंतर पश्तून किंवा ब्राह्मण बनावट टोप्या घालून सय्यद किंवा शेखांच्या बरोबरीने बसण्याचा बालिश कृत्य करत राहतात ही वेगळी गोष्ट आहे. पण तिथून ओळख मिळाली नाही. अनेक दशके आपल्या काश्मीरमधील ब्राह्मण कुळातील अब्दुल्ला अरबी सय्यद आणि शेख यांच्याशी आपली समानता व्यक्त करण्यासाठी आपल्या नावापुढे शेख लिहीत राहिले. पण अयशस्वी होऊन शेवटी त्यांनी शेख लिहिणे बंद केले. ‘एटीएम’च्या नजरेत शहजाद पूनावालाच नाही तर मरियम नवाज शरीफ आणि सोनिया हुसैन हेही ‘पसमांद’ आहेत.

: मनीष वाघ