२५ जून हा दिवस स्वतंत्र भारताच्या इतिहासातील एका काळा अध्यायाची सुरुवात म्हणून स्मरणात ठेवला जातो. अठ्ठेचाळीस वर्षांपूर्वी याच दिवशी भारतात आणीबाणी जाहीर करण्यात आली होती. समाजवादी नेते जयप्रकाश नारायण यांच्या नेतृत्वाखाली देशातील विरोधी पक्ष भारतातील शांतता आणि सुव्यवस्था बिघडवण्याचा निर्धार करत असल्याचे कारण देण्यात आले. हे कथित कारण तेव्हाही देशातील जनतेने मान्य केले नव्हते आणि आताही लोक सहजासहजी स्वीकारू शकत नाहीत कारण विरोधकांनी शासनाच्या विरोधात असे वातावरण निर्माण केले होते की देशात अराजकता पसरण्याचा धोका होता. नक्कीच, २५ जून १९७५ रोजी भारताच्या इतिहासात असा काळा अध्याय लिहिला गेला ज्याने लोकशाही मूल्ये आणि आदर्श नष्ट केले. तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या या ‘भूलती’चे परिणाम आजही काँग्रेस पक्ष भोगत आहे. आजही काँग्रेसविरोधी पक्ष ज्यात सध्याचे सत्ताधारी पक्ष प्रमुख आहेत. आणीबाणीच्या नावाखाली ते काँग्रेसला गोत्यात उभे करत आहेत. आणीबाणी उठवून इंदिरा गांधींनी आपली चूक सुधारण्याचा प्रयत्न केला आणि घोषणेनंतर केवळ एकोणीस महिन्यांनी निवडणुका घेतल्या, असा दावा काँग्रेस करत असला तरी, १९७५ मध्ये आणीबाणी जाहीर करण्यात आली होती हे सत्य ते टाळू शकत नाही. लोकशाही भारताच्या इतिहासातील एक काळा अध्याय लिहिला.
प्रश्न असा पडतो की तत्कालीन पंतप्रधानांनी असे पाऊल उचलण्याची गरज का वाटली? तेव्हा देशात खरोखरच अशी अराजकता निर्माण झाली होती का की आणीबाणी जाहीर करणे गरजेचे झाले होते? तेव्हाही आणीबाणीच्या समर्थनार्थ युक्तिवाद दिले गेले, महात्मा गांधींचे थोर शिष्य विनोबा भावे यांनीही या अलोकतांत्रिक कृतीला ‘शिस्तोत्सव’ असे संबोधून समर्थन केले. पण देशातील जनतेने असा कोणताही युक्तिवाद मान्य केला नाही. जवळपास दोन वर्षांच्या आणीबाणीनंतर झालेल्या निवडणुकीत इंदिरा गांधींना मानहानीकारक पराभवाला सामोरे जावे लागले. त्यानंतर स्थापन झालेले जनता पक्षाचे सरकार फार काळ टिकू शकले नाही ही दुसरी बाब आहे, पण हा देश हुकूमशाही पद्धतीने चालवता येणार नाही हे या बदलामुळे नक्कीच दिसून आले. इंदिरा गांधींचा पराभव करून जनता पक्षाला विजय मिळवून दिला. आणि त्यानंतर लवकरच जनता पक्षाच्या सरकारच्या जागी इंदिरा गांधींच्या सरकारला संधी देऊन देशातील जनतेला सांगितले होते की, देश लोकशाही मूल्य आणि परंपरांनुसारच चालतो. हुकूमशाही मग ती कोणत्याही स्वरूपात असो, देशातील जनतेला मान्य नाही.
इंदिरा गांधी यांना आणीबाणी लादावी लागली, या कृतीमागे कुठेतरी इंदिरा गांधींच्या ‘चमत्कारिक व्यक्तिमत्त्वाने’ जनता मंत्रमुग्ध झाल्याची भावनाही कार्यरत होती. पण कदाचित हा त्यांचा गैरसमज असावा. या देशाच्या जन्मजात मानसिकतेमध्ये लोकशाही मूल्ये रुजलेली आहेत. हा देश हुकूमशाही पद्धतीने चालवता कामा नये, चालवता येणार नाही. मात्र, आणीबाणीनंतर स्थापन झालेल्या जनता पक्षाच्या सरकारने राज्यघटनेत योग्य आणि आवश्यक दुरुस्त्या करून अशी व्यवस्था केली होती की, सत्तेच्या प्रेमात पडून आणीबाणी लागू करण्याबाबत कोणताही राज्यकर्ता बोलू शकत नाही. पण हा धोका कायम राहील की एखाद्या राज्यकर्त्याला आपल्या लोकप्रियतेच्या मोहात हुकूमशाही वृत्ती अंगीकारण्याचा मोह होऊ शकतो. म्हणूनच प्रत्येक २५ जून रोजी देशातील जनतेने आणीबाणीचे स्मरण करणे, लोकशाही भारताच्या इतिहासातील त्या काळ्या अध्यायाच्या संदर्भात विचार करणे आवश्यक आहे की, एखाद्या राज्यकर्त्याला हुकूमशाही वृत्तीचा मोह का आणि कसा होऊ शकतो. शासक जितका लोकप्रिय असेल तितकाच तो स्वत:ला अधिक सामर्थ्यवान समजू शकतो आणि ही धारणा त्याला हुकूमशाही पद्धतींचा अवलंब करण्यास प्रवृत्त करू शकते. अशा परिस्थितीत आपण चुका करू शकत नाही, जनता आपल्या चुकांना फारसे महत्त्व देणार नाही, असा भ्रम राज्यकर्त्याला होणे अवघड नाही.
लोकशाही व्यवस्थेत अशी परिस्थिती असणे धोकादायक आहे. नागरिकांची जागरूकता हाच हा धोका टाळण्याचा एकमेव मार्ग आहे. निवडणुकीच्या निमित्ताने या जागृतीची चाचणी घेतली जाऊ शकते, परंतु डॉ. राम मनोहर लोहिया यांनी म्हटल्याप्रमाणे ‘जिवंत समाज पाच वर्षे वाट पाहत नाही’, ही जनजागृती सतत होत राहणे आवश्यक आहे. वाट न पाहण्याचा अर्थ असा आहे की जनतेने सावध रहावे. मतदाराचे काम केवळ मतदान करून कोणाला तरी सिंहासनावर बसवणे एवढेच नाही, तर त्याने निवडलेला राज्यकर्ता आपल्याच सत्तेला बळी पडत नाही ना, हेही त्याला सतत पहावे लागते.
१९७५ मध्ये देशात आणीबाणी लागू करण्यात आली होती जी १९७७ पर्यंत होती. त्या काळात सर्व काही लोकशाही मूल्यांशी निगडित असलेल्या हुकूमशाही मानसिकतेचे बळी ठरले होते. सत्तेचे आकर्षणही राज्यकर्त्याला चुकीच्या गोष्टी करण्यास प्रवृत्त करू शकते, हे नेहमी लक्षात ठेवले पाहिजे. लोकशाहीत निवडून आलेला नेता हा राज्यकर्ता नसतो आणि जनता हा ‘विषय’ नसतो हेही येथे अधोरेखित करणे आवश्यक आहे.
: मनीष चंद्रशेखर वाघ
