नवी मुंबई आंतरराष्ट्रीय विमानतळाच्या डिझाइनमुळे भारतीयांना ज्या वास्तुविशारदाचं नाव प्रथम ठळकपणे ऐकू आलं, ती म्हणजे झाहा हदीद. पण ती फक्त एक आर्किटेक्ट नव्हती ती आधुनिक शहरीकरणाचा चेहरा बदलणारी दूरदर्शी होती. तिच्या कल्पनांनी शहरे केवळ उभी राहत नव्हती श्वास घेत होती.
इराकमधील बगदाद येथे ३१ ऑक्टोबर १९५० रोजी जन्मलेल्या झाहा हदीद एका प्रगत, उदारमतवादी वातावरणात वाढल्या. वडील उद्योगपती आणि राजकारणी, आई कलाकार या संगमाने तिच्यात तर्क आणि सौंदर्य यांची जोड निर्माण केली. लहानपणापासूनच ती जागा, आकार आणि प्रकाश यावर प्रयोग करत असे. बेरूतमध्ये गणिताचा अभ्यास केल्यानंतर ती लंडनमध्ये “आर्किटेक्चरल असोसिएशन स्कूल ऑफ आर्किटेक्चर” मध्ये दाखल झाली. तिथेच तिच्या कल्पनाशक्तीला आकार मिळाला.
१९८० च्या दशकात ती “पेपर आर्किटेक्ट” म्हणून ओळखली जाऊ लागली कारण तिची बहुतेक प्रकल्प केवळ रेखाचित्रे आणि संकल्पनांमध्ये अस्तित्वात होते. परंतु ती रेखाचित्रे स्वतःच क्रांतिकारी भाष्य होती. तिच्या “द पीक” (हाँगकाँग, १९८३) या डिझाइनने जागतिक स्तरावर चर्चेला तोंड दिलं. जरी ती इमारत प्रत्यक्ष बांधली गेली नाही, तरी त्यातील तीव्र भूमिती आणि तुटक लँडस्केपने वास्तुकलेतील नव्या अध्यायाला प्रारंभ केला.
१९९३ मध्ये तिचा पहिला प्रत्यक्ष प्रकल्प विट्रा फायर स्टेशन (जर्मनी) साकारला. ती इमारत म्हणजे एकाचवेळी शिल्प आणि संरचना होती. त्यानंतर झाहा हदीदच्या शैलीला जागतिक मान्यता मिळाली. २००४ मध्ये ती प्रिट्झकर पुरस्कार मिळवणारी पहिली महिला ठरली वास्तुकलेतील सर्वोच्च सन्मान.
तिच्या काही सर्वाधिक प्रसिद्ध इमारती म्हणजे रोममधील MAXXI संग्रहालय, लंडन अॅक्वाटिक्स सेंटर, बाकूमधील हेयदर अलीयेव सेंटर आणि भारतातील नवी मुंबई आंतरराष्ट्रीय विमानतळ. प्रत्येक प्रकल्पात तिची एक खास “द्रवता”जाणवते जणू काँक्रीट आणि स्टील हेही हालचाल करू शकतात. ती म्हणायची, ३६० अंश आहेत मग आपण फक्त एका दिशेला का चिकटून राहावे?
तथापि, तिच्या प्रवासात वादही होते. कतारच्या “अल वक्रा स्टेडियम”च्या बांधकामातील कामगारांच्या प्रश्नांवर तिच्यावर टीका झाली. तरीही, ती नेहमीच “वास्तुकलेचा सामाजिक आणि तांत्रिक संवाद” वाढवणारी म्हणून ओळखली गेली. तिच्या इमारती कधीच फक्त रचना नव्हत्या त्या कल्पनाशक्तीचा आणि अभिव्यक्तीचा उत्सव होत्या.
२०१६ मध्ये तिचं अकाली निधन झालं, पण तिचा वारसा झाहा हदीद आर्किटेक्ट्स या संस्थेद्वारे आजही जिवंत आहे. पॅट्रिक शुमाकर यांच्या नेतृत्वाखाली ती संस्था जगभरातील आधुनिक, पर्यावरणस्नेही आणि डिजिटल डिझाइनच्या प्रकल्पांवर कार्यरत आहे.
झाहा हदीदने केवळ इमारती उभ्या केल्या नाहीत तिने “कल्पनेला वास्तूचा आकार”दिला. तिच्या कामातून सिद्ध झालं की, शहरं वक्र असू शकतात, रचना प्रवाही असू शकतात आणि कल्पकतेला भिंती नसतात.
ती म्हणजे वास्तुकलेतील ती शक्ती जिने जगाला दाखवून दिलं की भविष्याचं सौंदर्य भूमितीत नाही, तर स्वप्नांमध्ये आहे.
